فرهنگ رسـانه و رسـانه فرهنگی

فرهنگ به افراد هویت می بخشد و باعث کنش متقابل میان آنها می شود . فرهنگ، به عنوان مجموعه باورها، نگرش‌ها و اعتقادهای قلبی یک گروه و جامعه، تشکیل دهنده شیوه زندگی آنها است. زمانی که شیوه زندگی جامعه بر مبنای فرهنگ قوی علمی وتوسعه یافته قرار گرفت، به راحتی می‌توان بنیادهای توسعه پایدار را بر آن استوار ساخت.
شهرام شیرکوند- بخش اجتماعی تبیان

رابطه متقابل فرهنگ و رسانه ریشه در تاریخ حیات بشر دارد و می‌توان گفت پیدایش رسانه همزاد جامعه بوده است. در طول تاریخ ، انسان برای انتقال پیام خود ، رسانه‌ها را به کار گرفته و فرهنگ خود را نیز با آن گسترش داده است. لذا بحث فرهنگ رسانه هم نوعی بحث تاریخی به شمار می‌رود.
انقلاب ارتباطات در دنیای جدید، مولد انقلاب فرهنگی هم بوده و رسانه به همراه خود، فرهنگ جدیدی را تولید نموده که متعلق است به جوامعی که انقلاب ارتباطات را تجربه کرده‌اند. این فرهنگ ؛ خاص ، پویا ( Dynamic ) ، تداومی ( Continual ) و کاملاً جدید بوده و باعث تولد همگرائی ( Congruence ) فرهنگی شده است. در واقع فرهنگ رسانه‌ای ناشی از انقلاب ارتباطات، نوید بخش فرهنگی جهانی است که تجمیع ملت‌ها و اندیشه‌ها را در برخواهد داشت . به بیان مک لوهان در این دهکده جهانی ، ملت‌ها چنان به یکدیگر نزدیک می‌شوند که به فرهنگی مشترک دست می‌یابند و زبان مشترک جهانی را شکل می‌دهند. منظور، پیدائی زبان نمادین جهانی است. نمادهای منفرد، تک‌افتاده و ملی، در پرتو انقلاب ارتباطات، به حریم جهانی وارد می‌شوند و مورد فهم و درک انسانها قرار می‌گیرند. جابجائی نمادها و ورود آنان به عرصه جهانی سطح تازه‌ای در ارتباطات انسانی فراهم می‌آورد.
رسانه
امروزه رسانه تعریف گسترده ای پیدا كرده اند؛ یعنی رسانه مانند گذشته فقط به تلویزیون و رادیو و روزنامه و مجله و كتاب منحصر نیست. رسانه های گروهی به سبب انبوه و فراوان بودنشان به رسانه های فردی تبدیل شده اند و از طرفی به صورت یك جبهه عظیم فرهنگی درآمده اند. جبهه فرهنگی، به گستردگی همه كرات، كشورها، شهرها، كوچه ها و خیابانهاست. همه مغزها و اندیشه ها جبهه فرهنگی شده اند و علمدار جبهه فرهنگی، رسانه ها هستند. مک لوهان نسبت به تحولات تکنولوژی رسانه ها دید کاملا خوشبینانه ای دارد و امیدوار است با پیشرفت های فنی بشر به یک جامعه آرمانی دست یابد که در آن همگان همه چیز بدانند و به نظر مك لوهان تحقق این امر با رسانه های جمعی میسر خواهد شد . او می گوید: اگر ارشمیدس نقطه اتکایی می خواست تا جهان را جابجا کند ، من رسانه ها را می خواهم تا جوامع را دگرگون کنم .
شایسته است رسانه های خبری من جمله مطبوعات و رادیو تلویزیون كه نه تنها آئینه فرهنگ یك جامعه بلكه پیام آوران آگاهی و ارشاد و هدایت هستند بیش از دیگر رسانه ها اخلاق قرآنی را نصب العین خود قرار دهند و به عزت و آبروی دیگران خدشه وارد نسازند .
از جمله وظایف رسانه ها عبارت است از یاددهی و یادگیری، اندیشه پروری، هدایت و راهنمایی، افزایش آگاهی های اجتماعی و رشد اجتماعی در ابعاد مختلف . تمام سعی و تلاش رسانه های جمعی، رسیدن به اهداف و مقاصدی است كه در عین حال، هر كدام به نحوی دارای رنگ و صبغه تربیتی اند؛ زیرا این رسانه ها در اموری نظیر رشد شخصیت افراد در ابعاد مختلف، ایجاد ارتباط بین افراد و جامعه، كمك به افراد در فرآیند سازگاری با جهان متغیر پیرامون و … دخالت دارند.
فرهنگ رسانه
در عصر ارتباطات، کشورهای بسیار دوردست همسایه نزدیک هم شده‌اند و برای اولین بار در تاریخ بشر، جامعه‌ای فرازمان و فرامکان در حال شکوفائی است. انسان در دوران حیات خود، همواره اسیر زمان و مکان بوده و دنیای رسانه‌ای او را از این قید و بند رها کرده و حال می‌تواند در کمترین زمان ممکن پیام خود را به دورترین نقاط جهان برساند. فرهنگ رسانه‌ای ، نوید بخش رهایی انسان از مکان و زمان است.
در درون فرهنگ رسانه‌ای ، مفاهیم اجتماعی نظیر فقر و غنا در کنار هم قرار می‌گیرند. فقرا که تا پیش از این از اغنیا بی‌خبر بودند، هم‌اکنون سینه به سینه آنان حرکت می‌کنند. این پدیده فقط مربوط به مفاهیم درون جوامع نبوده و گسترة آن نیز به جامعه جهانی کشیده شده است. کشورهای در حال توسعه نیز با اطلاع کامل و به واسطة فرهنگ نوین رسانه‌ها، دوشادوش کشورهای توسعه یافته قدم برمی‌دارند. فرهنگ رسانه، جهانی را متولد ساخته که در درونش نابرابری‌ها برجسته است. خوبی‌ها هم برجسته است.
محتوای فرهنگ رسانه ای فعلی اغلب در زمینه های قبلی آموزشی، اقتصادی و فرهنگی یک فرد جوان پنهان است. مفهوم فرهنگ رسانه ای به دلیل تنوع ، درجه و اهمیت نشانه ها و پیام های انتقالی و تأثیر متقابل و در هم پیچیده معانی، متحول شده است. در دنیای جوانان، اقتصاد، زمان فراغت و تحصیل اشباع شده است. در حال حاضر، فرهنگ جهانی رسانه ها تبدیل به نیروی آموزشی شده است که توانایی پیشی گرفتن از دستاوردهای آموزشی صنعتی را دارد.
مفهوم فرهنگ رسانه ای تنها دربرگیرنده ترکیب بی اهمیت نشانه ها و یا امور روزمره ناپایدار معانی جدید و قدیم نیست بلکه یک روش کامل زندگی است که در آن تصاویر، نشانه ها، متون و سایر برنامه های شنوایی- دیداری با ساختار واقعی مواد ، اطلاعات، نمادها و تولیدات مصنوعی در اتصال هستند.
فرهنگ رسانه ای فراگیر است و پیام های آن یک قسمت مهم از زندگی روزانه است و عمده فعالیت های روزانه بر پایه استفاده از رسانه ها شکل گرفته است. داستان ها و تصاویر موجود در رسانه ها ابزارهای مهم برای ساختن هویت هستند . تحت شرایط فعلی مکان های اندکی در دنیا باقی مانده اند که فرد می تواند از پیام ها و معانی جا گرفته در فرهنگ رسانه ای تلویزیونی شده فرار نماید.
در یک فرهنگ رسانه ای ، برای افراد جوان مشکل است که تشخیص دهند کدام برنامه بیشتر به واقعیت نزدیک است. کدام برنامه را می توان باور کرد و کدام تصاویر اهمیت دارند. این امر تا حدی به دلیل ظهور ارتباطات دیجیتالی شده و کالایی شدن فرهنگ است که به طور معناداری شرایطی را که تحت آن زندگی و فرهنگ تجربه می شوند را دگرگون نموده است.
فرهنگ رسانه ای به وسیله منابع متنوع تکنولوژی های ارتباطی و اطلاعاتی (ICT) تولید و بازتولید می گردد.
داگلاس کلنر معتقد است در فرهنگ رسانه ها آموختن شیوه های گوناگون تعامل با واقعیت اجتماعی حائز اهمیت است. کودکان و جوانان باید در معرض فرصت های کسب مهارت در زمینه سواد چندگانه قرار گیرند تا قادر شوند هویت ، روابط و گروه های اجتماعی خودشان را به صورت مادی و یا مجازی و یا ترکیبی از این دو توسعه دهند.
پ. ویلیز می گوید :« رویه های فرهنگی غیررسمی مسلم فرض شده اند چرا که آنها رضایت و خوشی فراهم می آورند که شامل یک حس کاملتر و خوشایندتر از خود و درون دنیای فرهنگی خودتان است » .
رسانه فرهنگی
رسانه فرهنگی به‌عنوان مهم‌ترین وسیله ارتباطی فرهنگی، نظیر سایر نهادهای فعال در بخش فرهنگ و حتی همه نهادها و ابزارهای غیر فرهنگی مؤثر در بخش فرهنگ ملزم به رعایت منطق و اهداف برآمده از مبانی نظری انقلاب و متن سیاست‌های فرهنگی هستند.
آن دسته از مواد و برنامه‌های رسانه‌ها که مشخصا” دینی هستند یا به دین می‌پردازند می‌توانند با تاکید بر وجوه معنوی و اخلاقی دین فضاهای آرامش آوری برای مخاطبان ایجاد کنند، ولی اگر در این مواد و برنامه‌ها بیش از حد بر وجه تنذیری ادیان تاکید و از وجه تبشیری غفلت شود از کارکرد فرهنگی رسانه‌ها در دراز مدت کاسته می‌شود.
با نگاهی اجمالی درمی یابیم که رسانه‌های ایران از لحاظ ارزشی، فرهنگی ، انسانی و عقیدتی نسبت به رسانه‌های سایر کشورها برتری دارند، ولی با این وجود جای این سؤال باقی است که از رسانه‌های ایران چه توقعی می‌توان داشت؟
سؤال اینجاست که چرا با این همه تلاش و تکاپو و خطابه، هنوز فرهنگ و اخلاق رسانه ای جای خود را به معنای واقعی کلمه در رسانه‌های ما نیافته اند .
رسانه‌های ما در مواجهه با فرهنگ رسانه ای و رعایت ارزش‌ها دست کم دو مشکل عمده دارند که هر کدام به نوعی مسیر را برای ورود فرهنگ و اخلاق در رسانه‌ها دشوار می کند:
1.مشکلات تئوریک و نظری رسانه فرهنگی
2.ضرورت‌های حرفه‌ای رسانه فرهنگی
مشکلات تئوریک و نظری رسانه های فرهنگی
اصولا” جامعه ما همواره خود را از طرح مباحث نظری دور نگاه داشته و این قبیل مباحث را در سطح و ساده می‌خواهد ، اما دنیای ژرف امروز به بشر آموخته که اندیشه‌ها را باید تا آخرین لایه‌های آن پیمود و تمام آنها را بادقت و وسواس وارسی کرد.
اگر معتقدیم نظام و جامعه ما نه شرقی و نه غربی است پس لازم است از رسانه‌ها و ابزارهای ارتباطی و مفاهیم ارتباطی تعریفی روشن و درخور جامعه اسلامی خود ارائه دهیم و آن را به‌عنوان اصل بپذیریم تا دچار بحران هویت در فرهنگ و اندیشه نشویم.
مخلص کلام اینکه فرهنگ و اخلاق اسلامی هنگامی در رسانه‌ها ارج و قدر می‌یابد که کارکرد هنجارها در نظام ارتباطی به‌طور اصولی شناخته شود و برای این مهم، در گام نخست باید به حل معضلات نظری و تبیین مبانی و اصول ارتباطی حاکم بر جامعه بشری پرداخت.
ضرورت‌های حرفه‌ای رسانه فرهنگی
در فرهنگ رسانه‌ها شهرت حرفه‌ای رمز و راز موفقیت است. تازگی، منفی گرایی و جنجال آفرینی امروز رسما” از ارزش‌های خبری به حساب می‌آید و هر رسانه‌ای که به بزرگ نمایی و جنجال در جامعه بپردازد طرفداران بیشتری در میان عوام دارد ؛ یک سازمان ارتباطی از نظر اقتصادی و اجتماعی باید پایدار و پویا بماند و این پویایی از یک طرف به استقبال مخاطب و از طرفی به وضعیت اقتصادی آن سازمان بستگی دارد. بنابراین مخاطب را باید مجذوب کرد و او را خرسند ساخت و همین بحث رسانه‌ها و مطبوعات را به سوژه ‌سازی ‌، حادثه پروری و عوام گرایی سوق می‌دهد و در اینجاست که رسانه باید در جهت فرهنگی شدن ، اخلاق حرفه ای و رسالت اصلی خود را به داوری بخواند.
رسانه فرهنگی از منظر اسلام
درحل مشکلات و معضلات مربوط به رسانه می بایست به فرمایشات امیرالمؤمنین حضرت علی علیه السلام توجه کنیم ؛
پژوهش درمورد خبر و رسانه در مواضع امیرالمؤمنین علی علیه السلام دارای دو منبع است :
الف) سیره گفتاری امام علی علیه السلام ، ب) سیره رفتاری امام علی علیه السلام
در مرحله تهیه خبر نیز حق گرایی اهمیت خاصی دارد چه بسیار اخباری که براساس گزارش‌های شفاهی منابع غیرموثق تهیه می‌شود حال آنکه با آنچه رخ داده مخالف است.
« بدانید میان حق و باطل جز تا چهار انگشت نیست. از امام علی علیه السلام پرسیدند معنی این سخن چیست ؟ انگشتان خود را فراهم آورد و برداشت و میان دو گوش و دیده گذاشت، پس گفت: باطل آن است که بگویی شنیدم و حق آن است که بگویی دیدم » .
از سخنان یاد شده به خوبی اهمیت و جایگاه حق گرایی در دیدگاه امام علی علیه السلام به‌عنوان معیاری عام در ساخت خبر نیز جاری است ممکن است بعضا این سؤال از سوی افراد مطرح شود که حق و باطل چنان در هم می‌آمیزند که تشخیص آنها از یکدیگر بسیار دشوار است و چه بسیار اختلافاتی که طرفین خود را محق می‌دانند و طرف مقابل را به پیروی از باطل متهم می‌سازند . در پاسخ به این سؤال بر این نکته تاکید می‌کنیم که هرچند حق و باطل همواره در کنار هستند ولی هیچ گاه با یکدیگر نمی‌آمیزند و دست آشتی به یکدیگر نمی‌دهند و به سخن امیرالمؤمنین علی علیه السلام « حق و باطل ( هیچ گاه ) با یکدیگر اجتماعی نمی‌کنند» .
امام علی علیه السلام در فراز‌های گوناگونی از سخنان خویش به لزوم اهتمام به منبع خبر و پرهیز از نشر اخبار غیرموثق اشاره می‌کند. گاه به کسانی که ازسر جهالت امور ناشایستی را به اهل‌بیت پیامبر نسبت می‌دادند نهیب زده ، آنان را از این عمل باز می‌دارد « پس آنچه را بدان علم ندارید بر زبان نیاورید » .
امام علی علیه السلام در وصیتنامه خویش به فرزندش امام حسن علیه السلام او را به پرهیز از ذکر اموری که به درستی آن واقف نیست فرا می‌خواند: « مگو آنچه را ندانی، هر چند اندک بود آنچه نمی‌دانی » .
حضرت امام علی علیه السلام نیز به‌صورت آشکارتری بر لزوم موثق بودن منبع خبر تاکید می‌نمایند: «خبری را نقل مکن مگر از شخص موثق، چرا که درغیر این‌صورت به دروغگویی بسیار دچارمی شوی» .
فرهنگ اسلامی و رسانه اسلامی
امروزه در پی سیطره کمیت بر بسیاری از شئون حیات آدمی شماری از رسانه‌های عمومی بویژه تلویزیون، سینما، مطبوعات و… نیز به آفت کمیت ‌گرایی دچار شده‌اند . گاهی سردبیر یک نشریه‌ یا یک برنامه تلویزیونی برای آنکه بخش مربوط به اخبار و گزارش‌های خبری خود را پرکند، یا یک خبرنگار به قصد بالا بردن آمار گزارش‌های خبری خود دست به انتشار و نقل اخباری می‌زند که ممکن است در شرایط عادی راضی به انتشار و نقل آنها نشود.
در اینجا به ذکر یک مورد از سخنان گهربار حضرت امیر المؤمنین علی(ع) اشاره و اکتفا می‌کنیم:
« برتوباد دوری از زیاده گویی ، زیرا که هرکه کلامش فزونی یابد خطاهایش زیاد می‌گردد» .
ارزش های فرهنگی از موضوعات فلسفی گسترده تری گرفته شده اند كه بخشی از فرهنگ نیز به شمار می رود . این ارزش ها عمدتا” از طریق منابع مختلف بویژه رسانه ها ی عمومی ، وسائل ارتباط جمعی ، خانواده و . . . انتقال یافته و تمایل نسبی به استوار بودن دارند . همانند باورهای فرهنگی مهمترین ارزش های فرهنگی باعث هدایت ادراك و ارتباطات می شوند یعنی ارزش های ما به صورت عمل در می آیند . می توان گفت رسانه ها در الگو سازی فرهنگی و معرفی ارزش های فرهنگی نقش مهمی را ایفا می كنند كه این امر در خانواده نیز مهم شمرده می شود البته رسانه ها نمی توانند معلم اخلاق باشند ولی در جامعه اسلامی انتظار می رود رسانه ها در راستای فرهنگی شدن ، اصول اخلاقی را رعایت كنند.
بنابراین شایسته است رسانه های خبری من جمله مطبوعات و رادیو تلویزیون كه نه تنها آئینه فرهنگ یك جامعه بلكه پیام آوران آگاهی و ارشاد و هدایت هستند بیش از دیگر رسانه ها اخلاق قرآنی را نصب العین خود قرار دهند و به عزت و آبروی دیگران خدشه وارد نسازند .
رعایت اصول اخلاقی در رسانه فرهنگی
بی تردید رسانه ها نقش مهمی در تربیت کودکان ، نوجوانان و بزرگسالان ایفا می کنند ، چرا که بخش زیادی از زندگی افراد جامعه ، در کنار این وسایل سرشار از اطلاعات و داده ها سپری می شود . وسایل ارتباط جمعی تمام جهات و ابعاد زندگی انسان ها اعم از بی سواد و با سواد را پوشش می دهد . همه جا و به همه صورت پیام وسایل ارتباط جمعی شنیده می شود و امواج این وسایل به همه روزنه ها و آنچه در تمامی تاریخ انسان حریم امن او تلقی می شد، رسوخ کرده است. این وسایل اعم از رسانه های دیداری ، رسانه های شنیداری و رسانه های دیداری _ شنیداری بزرگترین سهم را در راه انتقال میراث فرهنگی و فکری و تربیت افراد جامعه به عهده دارند که تعالی فرهنگ و تربیت انسانی را موجب می شوند و انسان ها می توانند از رسانه های فرهنگی در راه رسیدن به تعالی و تربیت صحیح استفاده کنند .
• پایگاه خبری ، تحلیلی اقتصادگردان – ۰۳ آذر ۱۳۹۲
________________________________________
منابع:

1- نهج البلاغه ،
2- ساروخانی ، باقر ، جامعه‌شناسی ارتباطات، تهران ، انتشارات اطلاعات، چاپ هفدهم ،
3- ساروخانی ، باقر ، نگاهی به فرهنگ و رسانه ، فصلنامه فرهنگ و رسانه ، خرداد 86 ،
4- صادقی، رحمت اله، جدال رسانه‌ای ، انتشارات گفتمان، چاپ اول، زمستان ۷۹،
5- استفانی ، لیزا ا ؛ پورتر، ریچارد ؛ سماور، لاری ا ؛ ارتباط بین فرهنگها ،
مترجمان: دکتر میرحسنی ، سید علی اکبر ؛ دکتر کیانی ، غلامرضا ؛ انتشارات باز، چاپ اول، ۷۹،
6- قهرمانی، مصطفی، مجله همراه، شماره ۹، سال ۳، خرداد ۸۰ ،
7- محمدی ، مجید ، اخلاق رسانه‌ها، نقش و نگار تهران ، ۷۹ ،
8- دکتر صادقی لواسانی نیا ، نادر ؛ زینلی ، حنانه ؛ فرهنگ رسانه ای ، همشهری ۱۳ مهر 84 ،
9- محقق ، جواد ، رسانه ، تربیت دینی ، آسیب ها و راهكارها