عنوان کتاب: اثرات فرهنگی و اجتمـاعی مهاجرت با نگاهی به مهاجرت روستا- شهر
مولف: عمران دهقانی
ناشر: انتشارات سنجش و دانش
نوبت چاپ: اول 1398
صفحه آرایی: مهدیه مخبری
طراح جلد: عمران دهقانی
ناظر : نسرین خانی
فصل 1 کلیات
مقدمه
مهاجرت به معنای امروزی حاصل فرایند صنعتی شدن کشورها است. وپیامدهای فرهنگی و اجتماعی، اقتصادی وامنیتی حاصل ازآن همواره از سوی پژوهشگران علوم اجتماعی واقتصادی مورد توجه واقع شده است. اگرچه مهاجرت انسانهاهمیشه به دلایلی، چون یافتن محیط مساعد برای زندگی و کشاورزی، جنگ‌ها، زلزله وخشکسالی… درجریان بوده است. اما با صنعتی شدن جوامع و نیاز به کارگران بیشتر، از جانب جوامع صنعتی از سویی و کمبود درآمد و ضعف اقتصادی جوامع روستایی و کشاورزی از سوی دیگر، سبب مهاجرت و جذب کارگران در جوامع صنعتی شده است
***
مهاجرت روستا-شهر که در فرآیند صنعتی شدن کشورها ظاهر شده است و بسیاری از تحولات اجتماعی و اقتصادی در جوامع ناشی از این پدیده می‌باشد. در ایران نیز همراه با صنعتی شدن شهرها جذب جوانان جویای کار مازاد در بخش کشاورزی از روستا به شهر به نفع فعالیت صنعتی و خدماتی آغاز شده است.
بطور کلی مهاجرت بعنوان تغییر مکانی دائمی یا موقت تلقی می‌شود. از دیدگاه علمای علوم اجتماعی مهاجرت دارای پیامدهای گوناگون اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، اجتماعی و روانی است.
***
هدف از نگارش این کتاب اولاً یافتن پیامدهای فرهنگی واجتماعی مهاجرت که بر افراد مهاجر مناطق مهاجرپذیر و مهاجرفرست وارد می‌آید.
ثانیاً: تعیین میزان تأثیر متغیرهای مختلف در ایجاد هماهنگی مهاجرین با جامعه مقصد، میزان سازگاری و یا ناسازگاری آنها، درجه فرهنگ پذیری و اثرات روانی ناشی از این نوع مهاجرت است….
***
مهاجرت در تقسیم بندی تاریخی عبارت است از:
- مهاجرت قبل از تاریخ
- مهاجرت هزاره اول قبل از میلاد تا کشف قاره آمریکا در اواخر قرن ۱۵
- مهاجرت بعد از کشف قاره آمریکا تا جنگ جهانی اول
- مهاجرت بعد از جنگ جهانی اول یا مهاجرت در عصر حاضر
۱. مهاجرت قبل از تاریخ
این دوره از ظهور انسان تا پیدایش کشمکش حکومت‌ها را در بر می‌گیرد. در این دوره مهاجرت بسیار کم بوده و در عین حال متأثر از طبیعت نظیر آب و هوا بوده است این دوره انسان‌ها در زمینهای قدیم (آسیا، اروپا، و آفریقا) زندگی می‌کرده و این دوره پیش از پیدایش آمریکا بوده است. مهم‌ترین مهاجرت هایی که در این دوره صورت گرفته مهاجرت اروپائی‌ها و مهاجرت بنی اسرائیل است.
***
جنگ جهانی دوم نیز رکود دیگری را پیش آورد. مهاجرت در دهه‌های سوم و چهارم قرن بیستم را بشدت تحت تأثیر قرار داد. نیمه اول قرن بیستم با جریان مهم مهاجرتی مواجه بود اول اوج‌گیری مهاجرت‌ها به کانادا حوالی جنگ جهانی اول تا شروع بحران اقتصادی آمریکا (۱۹۰۰-۱۹۳۰) که حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر مهاجر را راهی آن کشور شد و دومین مهاجرت سیاه‌پوستان آمریکا از جنوب به شمال آن کشور که به اسکان فزاینده آنان در شهرها انجامید و سیمای استقرار مهاجران در آن کشور را تغییر داد
****
به لحاظ زمان مهاجرت به دو دسته مهاجرت قطعی و مهاجرت به قصد بازگشت تقسیم می‌شود.
- مهاجرت قطعی
در این قسم مهاجر قصد بازگشت ندارد که خود این تصمیم را می‌گیرد و یا به سبب عواملی نمی‌تواند دوباره به محل اقامت قبلی خود به دلیل تخریب زلزله، آتش‌فشانی، سیل و یا عوامل دیگری برگردد.
- مهاجرت به قصد بازگشت
مهاجری که قصد بازگشت دارد، بیشتر به کارگران فصلی مصداق پیدا می‌کند که کارگران در فصل کاشت، درو و غیره در محل اقامت اصلی خود مشغول کار هستند اما بعد از پایان کار فصلی به‌جای جدید جهت کار اقامت می‌گزینند و تا فصل کار فصلی در مکان جدید اقامت دارند و این قسم از مهاجرت درباره کارگرانی که به خارج از کشور می‌روند نیز مصداق پیدا می‌کند
***
مهاجرت بسته به انواع مختلف خود پیامدهای متفاوتی دارند که عمده‌ترین آنها عبارت‌اند از افزایش یا کاهش جمعیت، تغییر ترکیب جمعیت، تسریع رشد جمعیت شهری و تخفیف در جمعیت روستایی، ایجاد تنوع فرهنگی و انتقال تجربیات و نوآوری‌ها و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی آنها.
به‌واسطه مهاجرت تغییر در ترکیب جنس و تغییر در ترکیب سنی پدید می‌آید و تغییر در ترکیب نسبی قومیت‌ها نیز از پیامدهای آن است
***.
اگر نگاهی به مهاجرت‌های بزرگ تاریخی بیندازیم چند مثال ما را در این مورد قانع می‌کند: مهاجرت یونانی‌ها و ارامنه و چینی‌ها که بزرگ‌ترین جمعیت مهاجر کنونی جهان هستند به دلایل جنگ و مصیبت‌های ناشی از تنش‌های بزرگ سیاسی اتفاق افتاده است. مهاجرت‌های اروپایی به‌طرف آمریکا، عموماً به دلیل فقر شدید و در قرن بیستم باز هم به دلایل سیاسی و جنگ اتفاق افتاد.
فصل2
بررسی نظریه‌های مربوط به مهاجرت
در مورد مهاجرت روستا –شهر، دیدگاه‌ها و نظریات مختلفی وجود دارد که هرکدام از آنها از زوایای مختلف و به‌ویژه اقتصاد کلان و خرد به این پدیده نگریسته‌اند. در این زمینه کسانی مثل تودارو، لوئیس، لی و دیدگاه‌هایی همانند کارکردگرایی، وابستگی، اقتصاد دوگانه و… مطرح هستند. با تأکید بر علل مهاجرت از روستا به شهر به چند مورد از نظریه‌های فوق اشاره می‌شود تا بتوان به دیدی جامع (نظری) دست یافت.
***
پژوهش‌های خارجی
اولین اقتصاددانی که علاوه بر موضوع رشد جمعیت، نقل و انتقالات و مهاجرت آن را نیز مورد توجه قرار داد، «آرتور لوییس» بود که در قالب یک مدل اقتصادی دوگانه به تفسیر علل مهاجرت نیروی کار پرداخت. لوییس اقتصاد را شامل دو بخش سنتی (کشاورزی روستایی) و مدرن (تولید صنعتی شهری) میداند.
***
سید میرزایی، سید محمد در مقاله خود تحت عنوان انتقال جمعیتی، علل و نتایج اقتصادی و اجتماعی آن، به بررسی دلایل مهاجرت از روستا به شهر و نتایج و آثار اقتصادی و اجتماعی آن پرداخته است. وی ضمن بررسی مبانی نظریات انتقال جمعیت، این پدیده را ترکیبی از عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دانسته که خود نیز منشأ تحولات اقتصادی و اجتماعی مختلفی است
غفاری‌مقدم، زهرا نشان داده است که مقدار نیروی کار فعال در بخش کشاورزی، سرمایه و سطح سواد روستائیان اثر مثبت و سطح زیر کشت و ماشین‌آلات اثر منفی روی بهره‌وری کشاورزی دارد. افزایش دستمزد روستایی باعث کاهش مهاجرت و با افزایش دستمزد شهری نسبت به روستایی مهاجرت افزایش می‌یابد
***
فصل سوم
در مهاجرت روستا – شهر
بررسی عوامل مؤثر بر مهاجرت روستا- شهر)
جاذبه مقصد (فرصت‌های شغلی بهتر)
بررسی نوشته‌های مربوط به اواخر دهه 50 و اوایل دهه 60، دلایل اساسی مهاجرت‌های روستا -شهری را با ساختارهای اقتصادی مرتبط می‌سازد. تئوری‌های عدم تعادل، مهاجرت را ناشی از عدم تعادل بین مناطق میداند؛ مثلاً «بوگ» با طرح مؤلفه‌های مؤثر در ایجاد انگیزه برای مهاجرت‌های روستا_ شهری، دو گروه از عوامل شامل عوامل کشش و عوامل فشار در مهاجرت‌های روستا _ شهری مؤثر هستند.
****
درواقع بعد از عامل اقتصادی، عامل اجتماعی و نداشتن امکانات رفاهی نظیر: بهداشت و … عامل مؤثر در مهاجرت‌های روستا شهری می‌باشد با توجه به اینکه جوانان، گروه اصلی مهاجران هستند، پیامدهای اجتماعی مهاجرت آنان به صورتی حادتر نمود خواهد یافت
*****
رزق و برق شهری و تأثیر رسانه‌ها
فرضیه زرق‌وبرق شهری متعدد به کشش جوانان روستایی در اثر تبلیغات رسانه‌های گروهی و داستان‌های مهاجران پیشین نسبت به الگوهای تفریحی و سبک زندگی شهری است
***
- کاهش منابع مالی و عدم توجه به بخش کشاورزی
- مکانیزه شدن فعالیت‌های کشاورزی و ایجاد محدودیت‌های شغلی در بخش کشاورزی
***
فصل چهارم
تعریف فرهنگ
تغییرات اجتماعی و تحولات فرهنگی
***
پیامدهای فرهنگی مثبت و منفی مهاجرت
***
تغییرات اجتماعی و تحولات فرهنگی:
تغییر قانون طبیعت است و بر آن اساس است که فردا با امروز متفاوت خواهد بود همان‌طور که امروز با دیروز فرق دارد. ساختار اجتماعی در معرض تغییرات بی‌وقفه است. این‌یک حقیقت آشکار است که جوامع به‌عنوان یک پدیده رو به تغییر در حال رشد انحطاط و تجدید هستند و تغییرات اجتماعی گرچه در تمام جوامع و تمامی ادوار اتفاق افتاده و می‌افتد اما میزان آن از جامعه‌ای تا جامعه دیگر متفاوت است.
تغییر فرهنگی، پدیده‌ای کلی است و فرآیند تغییر در طول زمان سبب پویایی در فرهنگ‌ها می‌شود. پدیده فرهنگی، به‌عنوان پدیده‌ای جدا از سایر پدیده‌ها قابل‌مطالعه نیست. ضمناً تغییرات فرهنگی را باید در مقابل خصلت پایداری فرهنگی مطالعه کرد. به تعبیر “بارنت “در تغییرات فرهنگی سه انگاره مدنظر عبارت‌اند از
***
آثار فرهنگی مثبت در مهاجرت روستا-شهر
مهم‌ترین پیامد فرهنگی مهاجرت روستا شهری جوانان بهبود وضعیت سواد و سطح علمی و آگاهی آنها است، شهرها با داشتن امکانات آموزشی بهتر و بیشتر باعث شکوفایی استعدادها و نبوغ جوانان روستایی شده است
***.
نظریه فرهنگی اینگلهارت
از دید اینگلهارت وجه تمایز مردم جوامع مختلف نگرش‌ها، ارزش‌ها و مهارت‌های اصلی و پایداری آنان است؛ به‌بیان‌دیگر فرهنگ آنها با هم تفاوت دارد. به‌زعم وی در چند دهه گذشته تغییرات اقتصادی، تکنولوژیکی، اجتماعی و سیاسی فرهنگ‌های جوامع پیشرفته را از جنبه‌های بسیار مهم دگرگون ساخته است
پیامدهای فرهنگی مثبت و منفی مهاجرت شامل:
از پیامدهای فرهنگی منفی مهاجرت می‌توان چنین بیان نمود که در اثر مهاجرت جوانان، نقش خانواده در انتقال مبانی ارزشی و دینی و ملی به فرزندان کاهش می‌یابد و جامعه انتقال وظایف تربیتی را بر عهده می‌گیرد و با توجه به اینکه هویت فردی در مرد و زن جوان هنوز شکل نگرفته است
فصل پنجم
(بررسی پیامدهای اقتصادی مهاجرت
عده‌ای عامل اقتصادی را مهم‌ترین عامل در مهاجرت‌های روستا شهری می‌دانند. جوانان روستایی با مشاهده تفاوت درآمدی در شهر و روستا و کمبود درآمدهای مالی خود که جوابگوی نیازهای اصلی و ضروری آنها نیست، دست به مهاجرت می‌زنند. آنان برای کسب درآمد بیشتر و رسیدن به آرزوهای خویش، راه شهرها را در پیش می‌گیرند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد جوانان مهاجر اکثراً از مهاجرت به شهرها راضی هستند وزندگی آنها از لحاظ اقتصادی بهبود یافته است، در ضمن آنها با حواله کردن پول به روستا نزد پدر و مادر خویش، باعث بهبود وضعیت زندگی آنها و تقویت بنیه مالی خانواده خود در روستا میشوند
رکود اقتصاد کشاورزی و دامداری در روستا و کاهش تولید و بهره‌برداری روستایی مهاجرت جوانان پیامدهای اقتصادی زیادی در روستاها بجا خواهد گذاشت که مهم‌ترین آن رکود اقتصاد کشاورزی و دامداری در روستا و کاهش تولید و بهره‌برداری روستایی است
***
گسترش بخش غیررسمی اقتصاد و افزایش شغل‌های کاذب
از طرفی پیامد منفی این نوع مهاجرت‌ها در شهرها را می‌توان به گسترش بخش غیررسمی اقتصاد و افزایش شغل‌های کاذب و انگلی و کارهای غیر تولیدی چون دست‌فروشی، سیگارفروشی و … اشاره کرد
***
تخریب بافت اجتماعی شهرها به‌ویژه شهرهای مرزی و صنعتی
گذشته از این، ورود گسترده مهاجران ممکن است سبب تخریب بافت اجتماعی شهرها به‌ویژه شهرهای مرزی و صنعتی شود
***
مهاجرت به خودی خود آثار اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی متعددی در کشورهای مهاجرت‌فرست و مهاجرت‌پذیر دارد. پیامدهای مثبت مهاجرت در کشورهای مهاجرت‌پذیر شامل:
***
فصل ششم
پیامدهای امنیتی مهاجرت روستا_ شهر
در بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه، رشد سریع جمعیت و تمرکز فعالیت‌های اقتصادی در شهرهای بزرگ منجر به مهاجرت گروهی و گسترده به شهرها شده به‌نحوی‌که حکومت‌ها قادر به جلوگیری یا حتی کند کردن روند آن نیستند. دشواری‌های شهرنشینی ازنظر آسیب‌شناسی اجتماعی چه در کشورهای درحال‌توسعه و چه در کشورهای توسعه‌یافته طبقه‌بندی خاص خود را دارد. به همان اندازه که در کشورهای درحال‌توسعه مسائلی مانند: ازهم‌گسیختگی روابط اجتماعی، ناسالم بودن فعالیت‌های اقتصادی، عدم تعادل و توزیع درآمدها، فقدان امکانات رفاهی برای اکثر مردم و عدم تأمین اجتماعی و مخاطرات روانی متعدد وجود دارد
***
رشد حاشیه‌نشینی معلول عوامل بسیاری از جمله مهم‌ترین آنها، مهاجرت روستائیان به نقاط شهری در کشورهای مختلف به‌ویژه در جوامع درحال‌توسعه و در ایران است. درنتیجه اجرای برنامه‌های توسعه نیروی مازاد فراوانی در جامعه روستایی پدیدار شد و این جمعیت مازاد به دنبال فرصتی برای کار و سراب زندگی خوب راهی مناطق شهری شدند ولی چون شهرها آمادگی جذب میلیون‌ها میهمان و مهاجر را نداشت، درنتیجه این مناطق درکشورهای درحال‌توسعه به آشفته‌بازار اجتماعی از مشاغل کاذب، ناهنجاری‌های اجتماعی، شکاف طبقاتی و … تبدیل گردیده است
***
پیامدهاي انتظامی- امنیتی ناشی از مهاجرت به شهرها
مهاجرین به شهرها، مخصوصاً افرادي که در حاشیه شهرهاي بزرگ ساکن می شوندخواسته یا ناخواسته معمولاً مرتکب جرایمی می شوند که این جرائم به دو دسته تقسیم می شوند:
***
****
سرقت
سرقت از جمله جرائم علیه اموال است و جرم شناسان عللی را براي آن برشمرده اند ازجمله فقر و نیاز مالی، بیکاري، اعتیاد، انتقام جویی و کینه و حسد. بیشتر علل یاد شده رامی توان در مناطق حاشیه نشین مشاهده نمود. در بیشتر موارد این افراد در محله اي مرفه نشین،یا متوسط شهر اقدام به سرقت می نمایند
.
***
روستا _ شهر در ایران ودلایل آن
ایران از جمله کشورهای درحال‌توسعه است که نرخ رشد شهرنشینی در آن با سرعت سرسام‌آوری در چند دهۀ اخیر متحول شده است. الگوی برون‌زای توسعۀ شهری از یک‌سو و توزیع نامتناسب جمعیت شهری در پهنۀ جغرافیایی کشور از سوی دیگر، سبب شده است سیمای شهری و الگوی توسعۀ آن چندان مطلوب و پایدار نباشد.
***
الگوی شهرنشینی از بیماری‌های اساسی بسیاری از طراحی بی‌روح و ناموزون (تئوری شهرهای خاکستری Grey city)، فاصله زیاد بین مناطق در برخورداری از خدمات شهری و عدم مشارکت شهروندان گرفته تا رشد خارج از ارادۀ مدیریت شهری شهرها (ساخت‌وسازهای غیرمجاز، حاشیه‌نشینی) در رنج است.
***
کشور ایران هم تقریباً”پابه‌پای این فعالیت و گسترش شهرنشینی جمعیت شهری‌اش روبه افزایش است. به‌طوری‌که در سال 1355 کل جمعیت شهری کشور 16 میلیون و 430 هزار نفر بود که 48/8 درصد جمعیت کل کشور را تشکیل می‌داد. این نسبت در سال 1365 (جمعیت شهری 22 حدوداً (48.
61 میلیون و 600 هزار نفر بود و به 54 درصد افزایش پیدا کرد. در سال 1375 درصد جمعیت شهری کشور 61/3 درصد شد و پیش‌بینی می‌شود با یک سال اختلاف با سال 2020 جمعیت شهری کشور 73 درصد کل جمعیت کل کشور افزایش پیدا کند.
***
دکتر حبیب‌الله زنجانی، استاد جمعیت‌شناسی دانشکده علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی معتقد است که مسئله مهاجرت به شهرهای بزرگ، یکی از گم‌گشته‌های جداول و آمارهای جمعیتی ایران در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ است و چنین تفاوت فاحشی در سرشماری‌های جمعیتی دیده نشده و مهاجرتی این‌گونه پس از اصلاحات ارضی هرگز در ایران روی نداده است
.***
اولین اطلاع جامع از جمعیت شهری ایران مربوط به سال‌های ۱۳۱۸ تا ۱۳۲۰ است. در اواخر سلطنت رضاشاه جمعیت ۳۵ شهر کشور سرشماری شد. آن زمان سرشماری‌ها مثل امروز هم‌زمان نبود، چون کادر و سازمان مشخصی وجود نداشت
فصل هشتم
مهاجرت هاي روستا شهري به دنبال خود پيامدهايي براي مبدأ و مقصد ايجاد كرده است؛ به طور كلي هر تحركي كه منجر به تغيير محل سكونت و ايجاد ارتباطات جديد شود، بحران و تعارضات اجتماعي و فرهنگي را تشديد مي كند كه نتيجه چنين بحران هايي، افزايش بزهكاري و خشونت در جوانان است
***
به واسطه مهاجرت تغيیر در ترکیب جنس و تغیير در ترکیب سنی پديد می‌آيد وتغیير در ترکیب نسبی قومیت‌ها نیز از پیامدهای آن است. در صورتی که مهاجرت‌ها به شکل خانواری انجام گیرند، اثر کمتری برترکیب سنی و جنسی جمعیت می‌گذارند ولی در مواردی سهم مردان در بین مهاجران بویژه مرداني كه در سنین کار و فعالیت هستند بیشتر است
***
در حال حاضر بارگذاری بحرانی جمعیت و فعالیت در شهرهایی با تنگناهای محیطی و مدیریتی با ناموزونی‌های شدیدی در سازمان فضایی شهر همراه شده و رابطه معقول و موزون میان عناصر تشکیل‌دهنده فضا را بر هم زده است. ساماندهی این فضا و هدایت آن به‌سوی یک نظم فضایی منطبق با الزامات جغرافیایی شهر می‌تواند به‌عنوان یک‌راه کار پایه‌ای اثرات تعیین‌کننده‌ای بر کاهش رفتار نابهنجار و تعدیل آسیب‌های اجتماعی در شهرها بر جای گذارد
***
درمجموع می‌توان گفت که نقش عوامل دافعة روستایی در مهاجرت روستا شهر بیشتر از سایر عوامل به‌خصوص عامل جاذبة شهری است. برخلاف تصور عمومی که زرق‌وبرق شهری را عاملی مهم در مهاجرت روستاییان به شهر میداند، بررسی حاضر، نقش دافعه‌های روستایی را تعیین‌کننده‌تر دانسته است. به نظر می‌رسد که مهاجران روستا شهر در اثر دافعه‌های روستایی است که مجذوب جوامع شهری میشوند نهایی که جوامع شهری فی النفسه مجذوب‌کننده است.
با توجه به مطالب ذکرشده، برای جلوگیری از مهاجرت بی‌رویه روستاییان به شهرها در ایران راهکارهای زیر قابل‌عرضه است:
